Qeliza

'''Qeliza''' është njësia themelore, funksionale dhe strukturale e të gjitha organizmave të gjalla; është njësia më e vogël mbartëse e jetës. Ky përkufizim u formulua nga Robert Hooke, shkencëtar anglez, i cili ishte edhe i pari që vëzhgoi ekzistencën e qelizës në vitin 1665. Vetë fjala qelizë vjen nga latinishtja, cellula, që do të thotë „dhomë e vogël“.

Organizmat ndahen në një qelizore, si psh bakteriet, që përbëhen nga një qelizë e vetme dhe shumëqelozore (si, psh, njerëzit, ku shumë qeliza bashkëveprojnë si një njësi funksionale. Trupi i njeriut përbëhet prej rreth 220 lloje të ndryshme qelizash dhe indesh.

Madhësia e qelizave zakonisht varion nga 1 deri në 30 mikrometër. Por ka edhe raste të veçanta si, psh, veza e strucit, madhësia e së cilës shkon deri në 7 centimetra. Qeliza më e madhe e njeriut është, gjithashtu, veza madhësia e së cilës shkon nga 110 në 140 mikrometra dhe e cila mund të vezhgohet edhe me sy të lirë. Si rregull, qelizat shtazore janë më të vogla se sa ato bimore. Pesha e një qelize llogaritet rreth 1 nanogram.

Qeliza përbëhet nga membrana citoplazmike dhe citoplazma, në të cilën gjenden organelet qelizore, të cilat përmbushin funksione të ndryshme jetësore. Qelizat janë të formave të ndryshme. Tek qelizat shtazore gjejmë qeliza në formë drejtkëndëshi, pllakore dhe cilindrike (qelizat epiteliale), zgjatore (qelizat muskulore), yjore (qelizat e kockave), të degëzuara (qelizat nervore).

Development: Leveraging Bank Deposits

Pamela J. Hines

Stem cells are essential, yet exceedingly scarce, components of regenerating tissues such as skin and blood. The more broadly useful stem cell—the pluripotent stem cell—can be derived from embryo cells. Remarkably, cells with similar potential can be derived from more specialized cells that have been induced to backtrack under the direction of a suite of four transcription factors. Nevertheless, each of these stem cell sources suffers from distinct problems of availability, utility, and ethics.

Two groups introduce another source of pluripotent stem cells: umbilical cord blood. This blood can be collected fairly easily with little risk to the donor, has suffered less exposure than adult cells to environmental insult, and has found favor in recent years as a source of hematopoietic stem cells. Giorgetti et al. show that pluripotency can be induced, even from previously frozen cord blood bank samples, with the use of only two transcription factors. Haase et al. describe the derivation of pluripotent cells from the endothelial cells of cord blood and demonstrate the differentiation of these into cells similar to cardiomyocytes (shown above with a cardiac-specific isoform of the muscle protein troponin T in red).

Cell Stem Cell 5, 353; 434 (2009).

Immunology: Sensing Non-Self DNA

Kristen L. Mueller

One way the immune system recognizes infection is by sensing the presence of foreign nucleic acids in the cytoplasm. Although it had been established that microbial double-stranded DNA (dsDNA) triggered the production of the inflammatory cytokine interferon-β, the identity of the dsDNA sensor remained elusive.

Chiu et al. and Ablasser et al. suggest that RNA polymerase III (Pol III) is the culprit. Pol III, which transcribes genes encoding several kinds of RNA (such as transfer and ribosomal), has been shown to be present in the cytoplasm, but what it did there was unclear. These authors show that cytoplasmic Pol III transcribes AT-rich microbial dsDNA into 5'-triphosphate–containing RNA that is then detected by the retinoic acid–induced gene I (RIG-I), which proceeds to switch on the production of interferon-β. In the absence of Pol III, infection with Legionella pneumophila or Epstein-Barr virus does not induce interferon-β, indicating that Pol III is required for proper immunity both to bacterial and to viral infection.

Cell 138, 576 (2009); Nat. Immunol. 10, 1065 (2009).

Evolution: Something from Nothing

Guy Riddihough

Gene duplication is a common means for generating the raw material of new genes, especially because the duplicated coding and regulatory regions provide a ready-made, fully active substrate for evolutionary processes that lead to sub- or neofunctionalization. The de novo origin of genes—which refers to the so-called orphan genes whose ancestry cannot be traced to known genes—is less frequently encountered and thought to occur when transposable elements or genome rearrangements bring together fragments of genetic clay from which a transcribable structure can be built.

Heinen et al. identify an orphan gene that has been born directly from a virgin intergenic region in the mouse genome. This gene is limited to the genus Mus and appeared roughly 3 million years ago. It is under positive selection, having been subject to a selective sweep in the recent past. Although there are two open reading frames in the transcript, it seems to function as a noncoding RNA that is alternatively spliced and hence named Polymorphic derived intron-containing (Poldi). Poldi is expressed in mouse testis, and knockout of the gene results in reduced testis weight and sperm motility. As differential expression of Poldi requires only a simple promoter, and cryptic splicing and polyadenylation signals are already present in intergenic regions, the birth of new genes may be less rare than we thought.

Curr. Biol. 19, 1527 (2009).

Historia e Teorise se evolucionit

Teoria e Evolucionit dhe teza e seleksionimi natyror u trajtua në menyre të detaluar nga Charles Darwin në librin e tij „Origina e species“ (The origin of species), botuar në vitin 1859. Në vitet rreth 1930s, seleksionimi natyror i Darwinit u kombinua me rregullat e trashegimise se Mendelit duke cuar në lindjen e të ashtequajtures Teoria Sintetike e Evolucionit. Eshte pikerisht kjo teori ajo qe krijoi themelet e Biologjise Moderne.

Koncepti i evolucionit, si origjine e perbashket dhe transformim i species, shfaqet se paku qe prej shekullit 6 para Krishtit në vepren e filozofit grek Anaximander. Në shekullin e 18te, koncepti i evolucionit trajtohet nga shume shkollare të kohes, me i spikaturi nder tyre Lamarck. Lamarck do të dilte në 1809 me idene se transformimi i specieve ndodhte si rezultat i trashegimise se pershtatjeve të fituara nga prinderit gjate jetes se tyre femijeve (Lamarckismus). Idete e perfaqesuara nga lamarckizmi do të konsideroheshin në Angli jo vetem si rrezik per rendin politik dhe religjioz, por edhe të papranueshme nga rrethet akademike.

Në vitin 1859, Charles Darwin dhe Alfred Russel Wallace do të paraqisnin para shoqates Linneus të Londres dy punime per Teorine e Evolucionit dhe seleksionin natyror. Të dy punimet terhoqen shume pak vemendje, në kontrast me vemendjen qe terhoqi një vit me vone botimi i Origjines se Species se Darwinit. Gradualizmi dhe seleksioni natyror, dy nga tezat e Teorise se Evolucionit u priten fillimisht me rezistence të madhe. Perfaqesuesit e Lamarkizmit do të argumentonin se, psh, rosat e kishin fituar lekuren notuese nepermjet perpjekjeve të tyre të vazhdueshme per të notuar dhe jo nepermjet seleksionimit natyror të rosave me lekure midis gishtave midis rosave qe nuk e kishin kete lekure. Duke qene se eksperimentet nuk arriten kurre të mbeshtesin teorine lamarkiste, kjo ju dorezuar Teorise se Evolucionit. Darwini, nga ana e tij, nuk arriti të shpjegonte mekanizmin e trashegimise se tipareve nga brezi në brez, dhe perse variantet e ndryshme të ketyre tipareve nuk perzieheshin gjate procesit të trashegimise. Kete mekanizem do ta shpjegonte në vitin 1865 Gregor Mendel, kerkimet e të cilit vertetonin se tiparet trashegohen sipas një ligjesie të mirepercaktuar.

Rizbulimi i vepres se Mendelit në 1990 do të conte në ndarje të gjeneticieneve dhe biostaticieneve në dy grupe, njeri mbeshteste modelin darwinian të evolucionit, tjetri ate mendelian. Polemika do të mbyllej në vitet 1930 nga biologet rreth Ronald Fischer, të cilet duke i kombinuar të dy modelet, Seleksionin natyror darwinian me rregullat mendeliane të trashegimise cuan në lindjen e Teorise Sintetike të Evolucionit, të njohur ndryshe edhe si Neodarwinizem. Teoria sintetike e perkufizon evolucionin si ndryshueshmeria në kohe e shpeshtesise/frekuences relative të aleleve (frekuenca alelike) në një një popullate.

Me zbulimin e materialit gjenetik, ADNse, prej Oswald Avery në 1944 dhe me deshifrimin e struktures se ADNse nga James Warson dhe Francis Crick në 1953 u arrit, perfundimisht, të identifikohej baza fizike e trashegimise. Qe prej ketij momenti, Gjenetika dhe Biologjia Molekuare jane shnderruar në dy shtylla të rendesishme të Biologjise se Evolucionit.

Evolucioni

Evolucioni eshte procesi i ndryshimit të tipareve të një popullate organizmash nga një brez tek tjetri. Keto tipare kodohen nga gjenet, të cilet kopjohen gjate riprodhimit dhe i kalohen pasardheseve. Gjenet jane ne baze te evolucionit dhe percaktojne tiparet e trashëgueshme të nje organizmi. Me anen e mutacioneve krijohen variante të ndryshme (alele) të gjeneve, variante të cilat shfaqen si tipare te ndryshuara apo edhe si tipare te reja. Keto tipare ndryshojne brenda nje popullate, organizmat e te ciles mbartin diferenca të trashegueshme në tiparet e tyre. Edhe pse ndryshimet e prodhuara në një brez janë të vogla, ndryshimet shtohen me cdo brez të ri dhe mundet, me kalimin e kohës, të cojnë në ndryshime të rëndësishme në organizëm. Ky proces i akumulimit të ndryshimeve mund të kulminojë me daljen e një specie të re.

Evolucioni në vetevete eshte produkt i dy proceseve me kahe të kunderta: nga një ane procesi qe në menyre konstante fut, inicion ndryshime, dhe nga ana tjeter procesi qe ben te mundur qe variantet/ndryshimet të behen me të shpeshta, mbizoteruese ose me të ralla. Ndryshimet e reja lindin në tre rruge kryesore: nga mutacioni i gjeneve, nga transferimi horizontal i gjeneve brenda popullates ose midis specieve dhe nepermjet procesit te rikombinimit te gjeneve.

Dy mekanizma kryesore percaktojne se cili variant do të behet me i shpeshte apo me i ralle në nej popullate. Mekanizmi i pare eshte seleksioni natyror, një proces i cili ben të mundur qe tipare të favorshme (si psh, tiparet qe rrisin shanset e mbijeteses apo të riprodhimit) të behen me të shpeshta në një popullate, kurse tiparet jo te favorshme te rrallohen. E thene ndryshe, sa me të suksesshem të jene organizmat per te mbijetuar dhe per t'u riprodhuar, aq më te shumte do t'i këtë pasardhesit qe i mbartin keto tipare te favorshme e qe do te mund t'i trashegojne ato me tej. Faktori i dyte është shmangia gjenetike. Ky faktor sjell ndryshime të rastesishme në karakteristikat e popullatës. Shmangia gjenetike ka të beje shume me shancet që ka një individ i caktuar per të mbijetuar dhe riprodhuar. Në këtë këndveshtrim mund të thuhet se seleksionimi natyror prek popullatën në tërësi, shmangia gjenetike prek individin në vecanti.

Projekti Wikipedia

http://sq.wikipedia.org/wiki/

Me rreth 28 mije artikuj, wikipedia shqiptare eshte thjesht nje bebe. Le te kontribuojme te gjithe per ta bere ate nje enciklopedi te mire qe t'i referohen te gjithe.

Autorja e ketij blogu po punon ne seksionin e biologjise dhe fton te gjithe akademiket e kesaj fushe te bashkepunojne. Artikujt qe do vijojne do te perfaqesojne kontributet e autores ne kete seksion, fillimisht perkthime nga wikipedia gjermane dhe angleze, prandaj cdo kritike, shtese, permiresim eshte me se i mirepritur.

Faleminderit.